Ngôi biệt thự 65 Nguyễn Thái Học có một lịch sử thăng trầm đầy tính tiểu thuyết. Lớp văn ngghệ sỹ cao tuổi ở Hà Nội gọi đây là “Nhà danh nhân”, bởi ngôi biệt thự 3 tầng này mang trong mình cuộc sống và số phận những tên tuổi làm rạng danh nền văn nghệ Việt Nam, trong suốt nửa thế kỷ đã có nhiều kiệt tác được ra đời từ đây…
Cư dân của nhà 65 Nguyễn Thái Học là các hoạ sỹ Nguyễn Phan Chánh, Nguyễn Sáng, Nguyễn Tư Nghiêm, Trần Đông Lương, Mai Văn Hiến, Văn Giáo, nhà điêu khắc Song Văn, Huỳnh Văn Gấm, Nguyễn Văn Lý, nhạc sỹ Đỗ Nhuận, nhà văn Nguyễn Đình Thi, Vũ Tú Nam…ngoài ra còn có những người từng đến rồi đi như nhà điêu khắc Diệp Minh Châu, hoạ sỹ Dương Bích Liên, nhà văn Nguyễn Văn Bổng….Ngôi biệt thự này vốn của cụ Cự Lĩnh, một chủ thầu khoán lớn của Hà Nội thời thuộc Pháp. Nhà gồm 3 tầng, mỗi tầng có 4 phòng riêng bịêt, được xây dựng theo kiến trúc Pháp. Sau giải phóng Thủ Đô, biệt thự trở thành cơ quan của Hội Mỹ Thuật Việt Nam, sau là chỗ ở của các anh em văn nghệ sỹ. Những nghệ sỹ của nhà 65 đều từ Việt Bắc về. Họ như một quần thể chiến khu tụ lại, sống trung thực, hồn nhiên, đôi khi họ như bị lạc giữa xung quanh, họ không thể tiếp nhận những thứ trái với đơì sống đầy lý tưởng và rất trong sáng của mình. Họ đã sống trong ngôi nhà này với nỗi cực nhọc, mệt mỏi, những lo toan và hạnh phúc như bao người thường. Và trong ngôi nhà này, họ cũng trải qua những trăn trở, hân hoan của việc sách tạo.
Nằm thẳng cổng ra vào ngôi biệt thự là xưởng hoạ, đồng thời là gallery và chỗ ở của hoạ sỹ Song Văn. Hoạ sỹ là người dựng tượng Bác Hồ đặt ở hai đầu Tổ quốc, ông còn là một cuốn cẩm nang sống về các dân tộc trên lãnh thổ Việt Nam, trong gia tài tranh của ông mảng quý giá và hồn nhiên nhất vẫn là hàng trăm bức tranh ông vẽ về đồng bào thiểu số. Phòng của hoạ sỹ Song Văn rộng chừng 30m2 , được trưng dụng tối đa diện tích để bày tranh. Chỗ nghỉ của hoạ sỹ là hốc phòng chừng 3m2 , quanh năm màn rủ với chiếc radio nhỏ để đầu giường. Lứa hậu sinh trong Nhà 65 vẫn nhớ, ngày xưa cụ Song Văn có thú vui nghe đài “ngoài luồng”. Lắm hôm mất điện, hoạ sỹ bỏ đi chơi quên tắt đài, khi điện có lại đài nói to quá, khu phố có người đi mách công an- hoạ sỹ phải lên đồn vì tội nghe “đài địch”. Sau này Mở Cửa, dù tai nghễnh ngãng, hoạ sỹ vẫn còn giữ thói quen để radio nói liu riu suốt ngày.
Ơ sân sau là phòng của họa sỹ Mai Văn Hiến. Ông từng đoạt nhiều giải thưởng của mỹ thuật nước nhà và là cây biếm hoạ có tiếng. Mỗi Tết Trung Thu, hoạ sỹ lại làm decor sân khấu cho lũ trẻ trong nhà vui chơi, có nhạc sỹ Đỗ Nhuận đệm đàn và nhà điêu khắc Nguyễn Văn Lý góp cỗ bằng mâm nho chín hái từ giàn nho trước căn buồng ở dãy nhà phụ của mình. Phòng của hoạ sỹ Mai Văn Hiến rộng hơn 10m2 , vì giáp trái nhà nên lâu ngày thấm mưa tường bị ố mốc loang lổ, còn chỗ nào khô ráo ông để dựng tranh. Cư dân cũ của nhà 65 nhớ rằng, cho đến những năm cuối đời Hoạ sỹ vẫn quắc thước, nói chuyện “hài một cây”. Ông bị bệnh nghẽn tĩnh mạch, đi lại rất khó khăn nên chỉ quanh quẩn trong căn phòng nhỏ, bầu bạn với chiếc T.V.
Người hiền lành, có gương mặt như Tiên Ông là danh họa Nguyễn Phan Chánh. Cụ là người cao niên nhất nhà 65. Hoạ sỹ ở trên gác 2, cụ điềm đạm, thong dong thư nhàn như một nhà nho, cụ hầu như không tham gia vào những cuộc tranh luận om sòm của đám hoạ sỹ đàn em trong nhà. Cụ Chánh thuộc thế hệ hoạ sỹ đầu tiên của Trường Cao Đẳng Mỹ Thuật Đông Dương và là người mở đường cho nghệ thuật tranh lụa Việt Nam. Nhà văn Vũ Tú Nam, người hàng xóm cụ nhớ lại: “Phòng cụ Chánh nhỏ lắm, nhưng cụ mê hoa đào phai nên tết nào cụ cũng mua một cành đào to, cắm cao tới tận trần. Ngày Mùng Một, tôi hay dặn cụ đến xông nhà vì cụ nhân từ, phúc hậu. Mỗi Tết cụ lại viết hai câu đối điều, treo ở ngay cổng ra vào để mọi người qua lại được chiêm ngưỡng. Sau này khi cụ Chánh mất, Tết đến Nhà 65 lại thấy chống chếnh, thiếu hai dải câu đối trên giấy đỏ tươi cảm giác tết chưa đủ vị”.
Cạnh phòng hoạ sỹ Nguyễn Phan Chánh là phòng của nhạc sỹ Đỗ Nhuận. Ông là Tổng Thư ký Hội Nhạc Sỹ Việt Nam suốt mấy chục năm, là tác giả bài “Hành quân xa”, “Giải phóng Điện Biên”, “Du kích sông Thao”… Nhạc sỹ Đỗ Nhuận rất hài hước, tính hiền lành. Sau khi bị tai biến mạch máu não ông trở nên trầm lặng, đến năm 1991 thì ông mất .Căn phòng trên gác 2 giờ là tổ ấm của gia đình con trai ông là vợ chồng nhạc sỹ Đỗ Hồng Quân- diễn viên Chiều Xuân.
Gia đình nhà văn Vũ Tú Nam và nhà văn- nhà báo Thanh Hương nhập cư vào gác 2 Nhà 65 năm 1959. (Phòng của Vũ Tú Nam trước đó là của nhà văn Nguyễn Đình Thi). Ông là Tổng biên tập báo Văn Nghệ -Tổng Thư ký Hội Nhà Văn Việt Nam, bà là Tổng biên Tập báo Phụ Nữ Việt Nam. Tài sản của cặp vợ chồng”Chánh- Tổng” này suốt mấy chục năm trời không có gì ngoài những tủ sách che kín tường. Sống giữa các ông họa sỹ “quậy rách trời” và ngang ngạnh, nhà văn Vũ Tú Nam là người chỉn chu và hiền lành, về nhà ông hầu như chỉ hí húi đọc và viết. Sau này, nhà văn đã chuyển về khu Vạn Bảo, căn phòng ở nhà 65 Nguyễn Thái Học được sang tên cho chủ mới.
Gác 3 là nơi cư trú những nhân vật đặc biệt của hội hoạ Việt Nam. Người đầu tiên là danh hoạ Nguyễn Tư Nghiêm, ông là một trong Tứ Trụ của hội hoạ Việt Nam hiện đại (Nghiêm- Liên- Sáng- Phái). Không vợ con, hoạ sỹ sống một mình lặng lẽ và âm thầm. Người trong khu nhà chỉ nhìn thấy ông 2 lần/ngày: khi hoạ sỹ xách xe đạp đi làm buổi sáng và 10h đêm ông xuống tầng 1 lấy nước. Căn phòng đã có cửa, ông còn làm thêm bên ngoài một bức liếp, không ai biết ông ăn uống, nấu nướng, vẽ gì bên trong. Khi về già, ông kết bạn với hoạ sỹ hoạt hìnhThu Giang- con gái nhà văn Nguyễn Tuân. Sau, danh họa theo vợ về sống ở khu tập thể Trung Tự, căn phòng trên gác 3 nhà 65 Nguyễn Thái Học không có người ở, mạng nhện chăng lạnh lẽo, nghe nói vẫn còn một số tranh của hoạ sỹ vẽ ngày xưa đựợc cất trong căn phòng ấy. Hoạ sỹ Nguyễn Tư Nghiêm là một trong những người có ý định mở Bảo Tàng tư nhân đầu tiên. Có lần hiếm hoi tôi được trò chuyện với ông, họa sĩ nói ông mong muốn tìm lại được phần nào những bức tranh đã lưu lạc của mình để lập một bảo tàng (tranh Tư Nghiêm) mang tên Thu Giang.
Hoạ sỹ Văn Giáo trên gác 3 là người vẽ nhiều nhất về Bác Hồ, ông có những bức tranh phong cảnh rất nuột nà trong trẻo. Văn Giáo cao khoảng 1,80m nhưng tính nhút nhát (có giai thoại nói ông là người rất sợ ma). Không trà, không rượu, ông có sở thích là bánh kẹo- đồ ngọt và… tập thể dục, buổi tối dù trong khu nhà có cuộc nhậu vui đến mấy- đúng 9h tối Văn Giáo xin rút lui để về tập thể dục. Hoạ sỹ mất năm 1996, vợ chồng người con trai là hoạ sỹ Văn Đức ở trong căn phòng này. Những năm họa sĩ mới mất, dịp Tết đến, đi qua phòng hoạ sỹ Văn Giáo bạn bè lại ngậm ngùi nhớ ông. Họ nhớ mỗi lần đón Xuân, hoạ sỹ lại vẽ con giáp của năm treo ở cửa cùng cùng một bài thơ xuân tự sáng tác – gò vần rất hồn nhiên và cọc cạch.
Cạnh phòng họa sỹ Văn Giáo là gia đình hoạ sỹ Trần Đông Lương. Hoạ sỹ nổi tiếng với tranh thiếu nữ (lụa và phấn màu), ông dành gần trọn cuộc đời để thể hiện vẻ đẹp ý nhị và thanh cao của các thiếu nữ Hà Thành, có hơn 500 bức tranh nhan sắc của ông theo các nhà sưu tập đi khắp nơi trên thế giới. Hoạ sỹ bị tai biến mạch máu não, tay phải bị liệt, ông đã tập vẽ lại bằng tay trái, ông vẽ đẹp và thuần thục đến nỗi giai đoạn sau tranh ông còn được yêu thích hơn. Hoạ sỹ qua đời năm 1993, chưa kịp mở triển lãm cá nhân (ước vọng này tới tận năm 2000, gia đình và bạn bè mới thực hiện được cho ông). Căn phòng giờ không biết con trai ông có còn ở?
Người còn lại của gác 3 là người ngang tàng, có số phận trắc trở nhất biệt thự 65 Nguyễn Thái Học. Ông là danh hoạ Nguyễn Sáng, một trong những cây đại thụ của hội hoạ VN. Nguyễn Sáng là “cây rượu” số một của nhà 65 ( và của cả Hội mỹ Thuật VN), từ sáng sớm đến đêm khuya hầu như đều thấy ông ngất ngư với chén rượu. Ông hay ngồi uống một mình trong quán nghèo đầu phố Sinh Từ, hoặc cùng bạn bè lập “Quần Anh hội” trong căn phòng 10m2 của mình. Hoạ sỹ có câu ” sư tử chỉ đi một mình”, và quả thật ông là người cô đơn. Đôi khi, bọn thanh niên trong nhà 65 thường phải bế ông lên tận phòng khi ông uống say về nằm dưới cổng ra vào. Hoạ sỹ Nguyễn Sáng lấy vợ năm ông đã 60 tuổi. Cô dâu trẻ, mong manh vì bị bệnh tim. Hôm cưới chú rể rầu rầu ôm hoa một mình chào bạn bè ở sân 51 Trần Hưng Đạo, vì cô dâu bị ngất. Một thời gian sau, vợ hoạ sỹ qua đời vì bệnh nặng, ông chỉ biết gửi mối tình với người vợ trẻ bạc mệnh vào những bức chân dung vẽ theo trí nhớ. Sau này hoạ sỹ mất trong Sài Gòn, một người họ hàng của người vợ đến ở căn phòng này.
Nhà 65 là nơi lui tới của giới văn nghệ sỹ thời bấy giờ: Trần Dần, Nguyễn Bính, Nguyễn Tuân, Văn Cao, Dương Bích Liên, Bùi Xuân Phái, Trần Văn Cẩn…thường tìm đến đây để bộc bạch nỗi lòng và những tâm sự của mình. ( thậm chí, người ta đã cho rằng 65 Nguyễn Thái Học là “tụ điểm” khởi sự Nhân Văn Giai Phẩm). Nhà 65 có hơn 10 nghệ sỹ, hầu hết đã khuất núi. Những người bạn tri kỷ hay ghé tới chỗ các ông bây giờ cũng đã quần tụ cùng nhau ở một cõi khác. Lớp hậu sinh cũng lưu lạc dần để nhà 65 đón thêm những cư dân mới về. Biệt thự nằm trên mặt phố chính của Hà Nội, hè phố xưa kia rộng, thoáng và rợp bóng cây, chỉ náo nhiệt khi có xe điện đổ chuông leng keng chạy qua. Cơ thể duyên dáng của toà biệt thự Pháp với ngói ống, tường hoa, đường tiện chạy quanh và hai cánh vòm cổng bằng gỗ lim – giờ đây đang vặn mình để trổ ra những vết lở loét và những u mụn. Đó là những kiốt gội đầu, bán máy khâu, sửa xe máy, đóng khung tranh…chen vai thích cánh làm nát hết khung cảnh mặt tiền. Chưa kể những căn hộ cơi nới đua ra những “chuồng cọp” chót vót trên lầu hai lầu ba. Mới đây chạy xe máy qua 65 Nguyễn Thái Học, tôi giật mình tí ngã vì cái biển hiệu “TÔ HOÀI- SỬA KHÓA!”
Tiếc cho quá vãng vàng son của ngôi biệt thự. Bởi lâu nay chẳng có ai nhòm ngó tới chứng tích lịch sử – “bảo tàng sống” này của các danh nhân Việt Nam. Nên những ai còn” lưu hương yêu dấu” với chốn này, trong lòng không khỏi ngậm ngùi khi thời gian và những cư dân Hà Nội của ngày hôm nay đang làm nốt công việc phũ phàng của sự Lãng Quên…